90 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Χρήστος Παπουτσής, Τα πλoία της συμπόνιας, Η αληθινή ιστορία της διάσωσης των Ελλήνων της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922, μετάφραση Γιώργος Σαλταπίδας, σελ. 330, Καστανιώτης

Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ο μεγαλύτερος όλεθρος που έχει υποστεί ο ελληνισμός στην τρισχιλιετή ιστορία του, αφού σηματοδοτεί την οριστική του μαζική απομάκρυνση από τα εδάφη της Μικράς Ασίας και από τη Σμύρνη. Μιλάμε για μια πόλη κοσμοπολίτικη της οποίας οι κάτοικοι ήταν Τούρκοι, Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι, Γάλλοι και Ιταλοί, για ένα λιμάνι εμπορικό, για μια πόλη πολύγλωσση, πολυφωνική, πολυφυλετική, μια πόλη με ορθόδοξες και καθολικές εκκλησιές, με μιναρέδες, με συναγωγές. Tην αποκαλούσαν Νέα Υόρκη της Μεσογείου. Κουλτούρες και λαοί ανοιχτοί που ζούσαν αρμονικά, έπλεκαν μεταξύ τους τις ζωές τους χωρίς φόβο. Μια πόλη- κόσμημα του Αιγαίου της οποίας ο ένας στους δύο κατοίκους ήταν Έλληνας και της οποίας την εύρυθμη ροή ήρθαν να ταράξουν ο πόλεμος, οι αρπαγές, οι διωγμοί, οι λεηλασίες, οι εμπρησμοί, οι βασανισμοί, οι φωτιές, οι καταστροφές, οι μαρτυρικοί θάνατοι. Οι Έλληνες, χωρίς κανείς να τους ρωτήσει, εκδιώχθηκαν, διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τη Σμύρνη. Ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες φθάνουν όπως όπως, με τα καράβια στις ελληνικές ακτές. Φαμίλιες ολόκληρες καταστρέφονται ολοκληρωτικά, χάνονται, χωρίζουν, δεν ξανασμίγουν. Οικογενειακά δέντρα ξεριζώνονται, ρίζες κόβονται.

Ο ελληνοαμερικανός Χρήστος Παπουτσής, με τη σύζυγό του Μαίρη, ταξίδεψαν σε πολλά μέρη του κόσμου, πήγαν σε πολλές βιβλιοθήκες και σε αρχεία, προκειμένου να τεκμηριώσουν την αλήθεια για την πραγματική διάσταση διάσωσης των προσφύγων. Κατέφυγαν σε πολλές πηγές και κατέγραψαν υλικό από μια πλούσια βιβλιογραφία σε τρεις γλώσσες, αγγλικά, γαλλικά και ελληνικά και σε δημοσιεύματα του τύπου, αναζητώντας ημερολόγια καταστρώματος πλοίων και κυβερνητών, έγγραφα διπλωματών, ιστορικά ντοκουμέντα, δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, αλληλογραφία, κείμενα συνθηκών, επανακαλύπτοντας την ιστορία, όπως εξελισσόταν, βήμα βήμα.

Το βιβλίο τους Τα πλοία της συμπόνιας, είναι χωρισμένο σε δέκα κεφάλαια. Στο πρώτο, «Σμύρνη, η μαρτυρική πόλη», έχουμε το κλίμα της εποχής εκείνης και το πώς ζούσαν οι Σμυρνιοί τον καθημερινό τους βίο, όπου συνυπήρχαν αρμονικά και ειρηνικά διαφορετικοί πολιτισμοί. Στο δεύτερο, με τίτλο «Η αρχή του εφιάλτη», δίνεται η ατμόσφαιρα του τι προμηνύονταν, τα σύννεφα της καταστροφής ήταν ορατά και μαζεύονταν στον ουρανό της Σμύρνης. Είμαστε στον Αύγουστο του 1922 και ο ελληνικός στρατός αρχίζει να καταρρέει και να υποχωρεί απελπισμένα προς τη θάλασσα. Στο τρίτο κεφάλαιο «Η διάσωση: Κάτω οι ελληνικές σημαίες», μπαίνουμε στο ψαχνό, στο κυρίως ψητό του βιβλίου με την εμφάνιση του Έισα Κεντ Τζένινγκς, ο οποίος υπήρξε και το ελατήριο συγγραφής του υπό συζήτηση τόμου. Ο Έισα Κεντ Τζένινγκς ήταν ένας μικρόσωμος Αμερικανός από το Οντάριο της Νέας Υόρκης με φυματίωση και που υπηρετούσε στην ΧΑΝ από 24 ετών. Είχε ήδη υπηρετήσει για μια δεκαετία ως μεθοδιστής πάστορας στην Αμερική και με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου δέχθηκε πρόθυμα να υπηρετήσει στο εξωτερικό. Το 1922 τον βρήκε να υπηρετεί ως γραμματέας της ΧΑΝ Σμύρνης. Αυτός θα οργανώσει την φροντίδα και την πρόνοια των προσφύγων, θα οργανώσει τη διαφυγή τους προς την Ελλάδα κινητοποιώντας τους πάντες και τα πάντα, κάνοντας ό,τι ήταν εκ φύσεως δυνατό. Δεν ήταν ένα εξέχον ή επιφανές μέλος της αμερικανικής παροικίας στη Σμύρνη, δεν ήταν κανένας διπλωμάτης ή ήρωας, δεν ήταν κανένας πρωταγωνιστής που είχε στόχο να φτάσει ψηλά, δεν ήταν πολιτικάντης. Ένας απλός κομπάρσος ήταν, ένας απλός άνθρωπος, αλτρουιστής, ο οποίος ήταν απλά ο συνηθισμένος λειτουργός της ΧΑΝ, ο οποίος ωστόσο αποτελούσε το είδος του Αμερικανού που, όπως περιγράφει ο Κίπλινγκ, «στρέφει το πρόσωπο ατάραχος, πατρίδα του η ανάγκη της στιγμής». Δεν ήταν κάποιος έμπειρος σε θέματα Εγγύς Ανατολής, «ούτε μπορούσε να χειριστεί καλά τον λόγο, αλλά πίστευε σθεναρά τα πιστεύω του». Αυτό ήταν που τον έκανε να δράσει στη διάρκεια εκείνων των σκοτεινών για τον Ελληνισμό ημερών στη Σμύρνη. (οι πληροφορίες για τον σωτήρα και μάστορα της διάσωσης των προσφύγων Έισα Κεντ Τζένινγκς που είχε στη διάθεσή του ο Χρήστος Παπουτσής προέρχονται από το υλικό που έθεσε στη διάθεσή του ο εγγονός του Τζένινγκς, ο Ρότζερ Τζένινγκς).

Ένα άλλο ενδιαφέρον κεφάλαιο είναι το πέμπτο, το μεγαλύτερο σε έκταση, με τίτλο «Στοιχεία από τα ημερολόγια πλοίων και κυβερνητών». Εδώ έχουμε τις μαρτυρίες από τα ημερολόγια πλοίων αμερικανικών, βρετανικών, ιταλικών, γαλλικών και βελγικών που ήταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι της Σμύρνης. Τα πλοία αυτά βρίσκονταν εκεί για επιτήρηση διότι η ελληνοτουρκική σύγκρουση κλιμακωνόταν. Ο Σεπτέμβρης κυλούσε αργά, η κατάσταση χειροτέρευε και τα σύννεφα από γκρίζα γίνονταν μαύρα. Οι πρόσφυγες συνέρεαν στην πόλη και τα πληρώματα των πλοίων διέκριναν τις μεγάλες μάζες τους να συνωστίζονται στην προκυμαία. Τον Σεπτέμβριο του 1922 οι σχέσεις ΗΠΑ – Τουρκίας ήταν περίπλοκες, η ειρήνη εύθραυστη και η ανάληψη δράσης από πλευράς αμερικανικών πλοίων θα μπορούσε να εκληφθεί ως πολιτική πράξη. Οι αξιωματικοί των πλοίων ήξεραν καλά τους λεπτούς ελιγμούς που έπρεπε να κάνουν. Επισήμως, ως αναφέρεται στο βιβλίο, ήταν υποχρεωμένοι μόνο να προστατεύσουν και να απομακρύνουν τους πολίτες των χωρών τους, ωστόσο, καθώς αυξάνονταν οι κακοτυχίες των προσφύγων, η ανάγκη για διπλωματική δράση άρχισε να ξεπερνά τις διπλωματικές ισορροπίες.

Τον Σεπτέμβριο του 1922 εννέα πλοία του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού ήταν αγκυροβολημένα στη Σμύρνη υπό τις διαταγές του ναυάρχου Μαρκ Μπρίστολ. Σύμφωνα δε με έγγραφα από το Γραφείο Ναυτικών Υποθέσεων του Τμήματος Ναυτικής Ιστορίας στην Ουάσινγκτον το πλοίο «Λίτσφιλντ»: «Εξυπηρέτησε ανθρωπιστικούς σκοπούς και χρησιμοποιήθηκε για την αμερικανική εξωτερική πολιτική όταν τα αντιτορπιλικά του Μπρίστολ απομάκρυναν 260.000 Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες μετά από πυρκαγιά στη Σμύρνη της Τουρκίας στις 13 Σεπτεμβρίου. Τα αντιτορπιλικά συνέδραμαν επίσης ανθρωπιστικές οργανώσεις που προσπαθούσαν να σιτίσουν και να απομακρύνουν χιλιάδες ανθρώπους που υπέφεραν από την πείνα και τον πόλεμο».

Με πλούσιο φωτογραφικό και εικονογραφικό υλικό και με φωτοτυπική αναπαραγωγή επισήμων εγγράφων, ο τόμος Τα πλοία της συμπόνιας ρίχνει νέο φως σε μέρος της ιστορίας της διάσωσης των Ελλήνων της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922. Μέσα από τις περιγραφές ηρώων και πρωταγωνιστών, ζωντανεύουν ο πόνος, ο σπαραγμός, η αγωνία και η απόγνωση των προσφύγων. Τα συλλογικά ιστορικά αντανακλαστικά μπερδεύονται με την ιστορική μνήμη. Η μνήμη και η έρευνα είναι συνοδοιπόροι και γίνονται το όχημα που μας μεταφέρει στην ιστορία. Τα πλοία της συμπόνιας βρήκαν τη δύναμη να αναπαραστήσουν ένα τραγικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας μας.

Ντίνος Σιώτης